Rozmowa z Józefem Ryszardem Pernakiem o pozostałości kultury żydowskiej w Radziejowie

Po spacerze po słonecznym, ale mroźnym Radziejowie w poszukiwaniu pozostałości materialnych po kulturze żydowskiej w naszym miasteczku, przy gorące parującej z filiżanek herbatce rozmawiamy z Józefem Ryszardem Pernakiem (przeglądając stare fotografie z jego zasobów) o różnych sprawach związanych z ta tematyką. Postanowiłem pospacerować po Radziejowie z Józefem Ryszardem Pernakiem, aby poszukać miejsc, jakie pozostały.
12 Marca 2012 roku Józef Ryszard Pernak, nestor Towarzystwa Miłośników Kujaw z Radziejowa, ukończy 88 lat Od lat związany z Radziejowem i jego okolicami i uważany za znakomitego znawcę wielu zagadnień, jak i ludzi z nim związanych. Jest aktywnym członkiem miejscowego Koła Historycznego, gdzie dzieli się przy okazji różnych spotkań wspomnieniami i własnymi przeżyciami, jak i przypomina wiele faktów, które powoli przechodzą do zapomnienia, a jego działanie zmierza ku temu, aby to się nie stało. Mimo wieku dysponuje doskonałą pamięcią.
KS.Mam przed sobą fotografię dawnej Radziejowskiej synagogi, która już nie istnieje. Sięgnij do swojej pamięci i przybliż tę sprawę?
Rzeczywiście jest to zdjęcie z uroczystości jej oddania do użytku. Datuje się to na rok 1938. Na zdjęciu widać zgromadzone tłumy i to zarówno ludności żydowskiej jak i innych mieszkańców. Po prawej stronie u góry widoczne zręby starej jeszcze drewnianej synagogi. Cóż można jeszcze o niej powiedzieć. Radziejowska synagoga została wybudowana w 1938 roku. Mieściła się przy ulicy Zachodniej. Była kryta blachą. Nazywana była "Domem Racheli"( zwana Beit Rachel). W czasie okupacji hitlerowskiej w listopadzie 1939 uległa spaleniu. Niemcy odpowiedzialnością za zniszczenie obarczyli Żydów. Obecnie nie istnieje. Używano także nazwy bożnica lub bóżnica, – czyli miejsce poświęcone Bogu, dom modlitwy, religijna szkoła żydowska. Co można jeszcze powiedzieć? Synagoga była miejscem modlitw i zgromadzeń religijnych, również miejsce zebrań społecznych gminy żydowskiej. Była ona nie jest tylko miejscem modlitw i nabożeństw, lecz także miejscem studiowania Tory i Talmudu, salą zebrań, a często też siedzibą gminy żydowskiej. Mieścił się tu różne urzędy gminne: kancelarię, archiwum, pomieszczenia sądów rabinackich, skarbiec, a nawet koszerną stołówkę i schronisko z noclegownią.
KS.Czy obok tej synagogi były inne obiekty?
 RP.Tak. Była również tzw.= „mykwa" w Radziejowie, która znajdowała się przy obecnej ul. Objezdnej. Obiekt również został zniszczony w latach II wojny światowej. Z tego, co sobie przypominam był to po prostu zbiornik z bieżącą wodą (niekiedy basen) do ablucji oraz mycia naczyń skalanych nieczystością rytualną. Wiązało się to z tym, że osoby przechodzące na judaizm musiały odbyć rytualną kąpiel w mykwie, w obecności trzech świadków – Bejt Din. W czasie takiej kąpieli woda powinna pochodzić z naturalnego źródła (np. deszczu), a odbywająca ją osoba powinna zanurzyć w wodzie całe ciało.
KS.Dziękuje za interesującą rozmowę. Sądzę, że trochę udało się przypomnieć przy okazji naszego spaceru po Radziejowie i odzyskania po siedemdziesięciu latach kilku nagrobków żydowskich. ( Dziś można je obejrzeć w miejscowej Izbie Regionalnej w Bibliotece).
I taka refleksja!
Pierwsi Żydzi na ziemiach polskich pojawili się prawdopodobnie w IX lub X wieku i przez tysiąc lat żyli wśród nas. Stosunki z ludnością chrześcijańską układały się różnie - raz lepiej, raz gorzej. Wielu Żydów wygnanych z innych krajów tu znalazło schronienie i zostało na stałe, a niektórzy średniowieczni kronikarze określali nasz kraj, jako paradis Iudeorum. Na początku XX wieku tereny Polski zamieszkiwało trzy i pół miliona Żydów, co dziesiąty obywatel Rzeczypospolitej był wyznania mojżeszowego. W wielu miastach Żydzi stanowili więcej niż połowę ludności. Tysiącletnia obecność Żydów w Polsce została brutalnie przekreślona przez hitlerowców. Eksterminacji w gettach i obozach koncentracyjnych uniknęła jedynie garstka polskich Żydów. Większość tych, którym dane było przetrwać Holocaust, opuściła nasz kraj po II wojnie światowej. Kolejną falę emigracji wymusiły wydarzenia marcowe z 1968 roku. Kiedyś w Radziejowie ich odsetek był znaczny.
W 1919 roku zarejestrowano w mieście 12 większych sklepów, których właścicielami byli wyłącznie Żydzi (Szymon Nejman-handlował skórami, Moryc Rozental, Hejman Markowski i Abram Wagner handlowali gotowymi butami, manufakturą, gotowymi ubiorami itp.: Małka Radziejewska, Ojzer Rachwalski, Tauba Lewicka, Berta Bauman, Tamara Friedman, Mojsze Markowski, Jojne Klinberl, Mordka Nasielski). W następnych latach handlem na większą skalę zajmowali się m.in.: Naftali Łęczycki i Josef Cohn (materiały budowlane), Uszer Kuczyński i Abram Cohn (zboże), Lejb Erdwajn i Szmul Grojnowski (bydło i konie), Szmul Nejman (skóry), Ojzer Rachwalski, Aron Łaski, Mosze Rozenthal. Zmonopolizowali pośrednictwo w handlu artykułami rolnymi (głównie zbożem, bydłem), wyrobami galanteryjnymi. Prym wiodły rodziny: Markowskich, Wagnerów, Walterów, Zajfów, Frankenbergów, Kwiatów, Rozentalów. Ubraniami gotowymi handlowali: Stupajowie, Szumirajowie. Mniejszy udział Żydzi mieli w handlu obuwiem (Rozentalowie), manufakturą (Markowscy, Rachwalscy), artykułami spożywczymi (rodziny: Kwiatów, Szejmanów, Złotnickich). W życiu gospodarczym obok działalności handlowej istotną rolę odgrywało rzemiosło. W branży rzeźnickiej pracowali: Grojne i Mojsze Grojnowski, Szaja Zelig, Fajwisz Złotnicki, piekarstwie: Aron Lesiński, Efraim Kołtoński, Ber Żółty, Aron Salomończyk, Józef Służewski; krawiectwie: Chaim Salomoński, Mosze Stupaj, Menachem Kuczyński. Komunikację między Radziejowem a Nieszawą, Piotrkowem Kujawskim, Osięcinami zapewniali Szlama Kotowski, Tobiasz Drobiński, Hersz Ajzyk. Zegarmistrzostwem parał się Izrael Walter, fryzjerstwem Wolf Warenbaum i Icek Radziejowski.
Więcej tutaj:http://www.sztetl.org.pl/pl/article/radziejow/5,historia/?print=1